Hōputu etak

Pērā ki te dead reckoning, ka whāia e te kaiwhakatere o Kararaina te ahunga PAPAKUPU ahunga - te haerenga e whāia ai e te waka (he rerekē atu i te whakatikatanga o te haere) o tana waka, te horo me ngā pānga o tōna tūranga ki te aronga PAPAKUPU aronga - te haerenga whakataha o te waka, mā te pupohi māi a te hau me ngā au PAPAKUPU au - te ahunga o ngā ngaru moana . Engari kāore āna taputapu, kāore hoki e tuhituhia! Kāore hoki āna mō tōna tūranga mā ngā aronga o te kāpehu (raki, rāwhiti, tonga, uru), te kiromita, te haora, te meneti rānei.

Engari ia, ka whakaarohia ko tōna waka me ngā whetū ngā mea kāore e nekeneke haere ana. Ko te moana me te whenua kē ka neke whakamuri– pēra ki te whāriki kua tangohia mai i raro o te waka. Neke atu ana te kāinga, ka pātata mai te moutere e haerea ana ki runga o tēnei whāriki moana. Ki ngā taha e rua o te moutere, ka nuku whakamuri hoki ngā whenua kāore e kitea ana.

1. Ka whiriwhirihia te mātārae kāpehu whetū e pātata ana ki te moutere e haerea ana. Ki tōna hinengaro ka tuhia te ara ki taua moutere.

2. Ka whiriwhiria hoki e ia tētahi moutere kāore e kitea ana ki tētahi taha o te ara haere hei moutere whakapuakanga. Kātahi ia ka tuhi rārangi haerenga ki waenga o ia mātārae kāpehu whetu hoki noa mai ki te rārangi huarahi.

3. I a ia e tere ana, ko te moutere whakapuakanga ka nuku, mai i tētahi mātārae whetu ki tētahi atu. (Me maumahara mai, ki tēnei tikanga, kāore ngā whetū me te waka i te nuku). Mā te pēnei, ka whakawehea ngā rārangi huarahi hei etak (ūpane). E mārama ana ki a ia ko te tūranga o tōna waka mai i tētahi etak ki tētahi atu. Ko tētahi etak te nekehanga whakamuri o te moutere whakapuakanga ki tētahi mātārae whetū i te terenga o te waka ki tōna tauranga.

Ngā etak o Hatawara
Ka ono ngā momo haerenga matara mai i Hatawara ki ētahi atu moutere:
• etakin mwaan – karekau ana he manu whenua i konei
• palsapou – kua tawhiti rawa
• alugaan metaw – waenganui moana
• sapalongon alugaan ponsapilong – e pātata ana ki te moutere
• etakin mwaan – ka kitea ngā manu o te moutere e haerea ana
• etakin kena – kimikimi i te moutere, ka tata kitea

Ko ngā etak whakamutunga, ko ngā manu – ko te roanga o te rere o ngā manu hoki ki te kāinga (ka 30 kiromita pea)

Explaining star pairs

Taumako Voyager, Ambrose Miki

“Salo is the Taumako word for Taro. This group of stars resembles the Taro plant…the root and the leaves. We use the root to sail from Taumako to Vaeakau. If the wind changes direction on the way, then you follow one of the leaves instead. The star moves and its partner follows across the sky. When a navigational star begins to set, we stop following it. So when Salo goes below the horizon, we look for his partner and follow its path. Then you follow its partner star until daybreak. They always go in pairs.”

“From The Vaka Taumako Project.”